HALK EDEBİYATI
    Rivayetler
     Koyunbaba Rivayetleri
   Koyunbaba’nın asıl adı Seyit Ali’dir. Peygamber soyundan geldiği ileri sürülür. Bursa’da çobanlık yaptığı sırada ağayla her iki kuzudan birini almak üzere anlaşır. Bir süre sonra kırk kuzusu olur. Bunları alarak Osmancık’a yerleşir. Her yirmi dört saatte bir  melediğinden adı “Koyunbaba” kalır.Koyunbaba üzerine bir çok rivayetler vardır. Bunlardan biri:
    Koyunbaba’nın üç köpeği vardır. Bunlara Kara Kadı,  Sarı Kadı,  Ala Kadı adını verir. Bağdat Kadısı Osmancık’tan geçerken bunu duyar ve padişaha şikayet eder. Padişah Koyunbabayı çağırır,  köpeklerine neden böyle adlar koyduğunu sorar. Koyunbaba da:
    Kadılar haram helal bilmezler, benim köpeklerim bilir. İsterseniz deneyelim der. Padişah denemeye karar verir.Koyunbaba yirmisi helal,  yirmisi haram kırk kap yemek getirilmesini ister. İstenenler getirilince köpekleri çağırır,  yemekleri önlerine serer. Hayvanlar helal yemekleri  yer, öbürlerine dokunmazlar.Padişah çok şaşırır. Koyunbaba’yı mükafatlandırmak ister dileğini sorar.  Koyunbaba:
    Hazineden bir şey istemem Sarıalan ile Saltukalan’ı köpeklerime yallık verirseniz yeter der.  Dileği yerine getirilir.
     Koyunbaba kendisini padişaha şikayet eden kadıya şöyle bir bakar ve adam ölür.
     Koyunbaba Köprüsüne İlişkin Bir Rivayet
    Fatih Sultan Mehmet Otlukbeli’ne giderken Koyunbaba’ya uğrar hayır duasını alır. Savaşta Uzun Hasan’ı yener. Dönüşte vezirini göndererek Koyunbaba’nın bir dileği olup olmadığını sordurur. Koyunbaba :
    “Eğer bir hayır yapmak istiyorsa,  Kızılırmak üstüne köprü gerekir, onu yaptırsın, bir de kışlak ve yaylak yerlerimizi, koyunlarımızı vergiden bağışlasın ki, misafirlerimizi daha iyi ağırlayabilelim” der.
    İstekleri yerine getirilir. Ancak köprü yapılmadan Fatih vefat eder. Babasının ölüm haberini alan ll. Beyazıt Amasya’dan yola çıkar. Osmancık’a geldiğinde  ırmak kıyısında sürüsünü yayan Koyunbaba’yı görür. Kendisini karşıya geçirmesini ister. Koyunbaba :
    “Olur ama bu ırmağa bir köprü yaptırırsan”der.
   Şehzade söz verir. Koyunbaba şehzadeye gözlerini kapamasını ve söylemeden açmamasının söyler. Şehzade denileni yapar. Gözlerini açtığında İstanbul'dadır. Koyunbaba yok olmuştur. ll.  Beyazıt tahta geçtikten bir süre sonra düşünde Koyunbaba’yı görür. Koyunbaba köprüyü yaptırmasını istemektedir. Ertesi gece yine aynı düşü görür. Bunun üzerine gerekli araç-gereç ve ustalar Osmancık’a gönderilir ve köprünün yapımına başlanır. Koyunbaba’nın da geyiklerle köprüye taş taşıdığı söylenir. Köprünün yapımı sırasında dervişlerden biri Koyunbaba’ya ölünce nereye gömülmek istediğini sorar. O da  “Bu taşın düştüğü yere” diyerek ağır bir taşı fırlatır.  Öldüğünde II.Beyazıt onu taşın düştüğü yere gömdürür ve buraya bir türbe yaptırır.

MAHALLİ DEYİMLER

Acı baldırcanı , kırağı çalmaz,

Acıkan doymam sanır,

Büyük dağın büyük dumanı olur,

Çirkin bürünür güzel görünür

Çok söyleme arsız olur, aç koyma hırsız olur

Çivi çiviyi;su sancıyı söker

Değirmene vardım derdim yanmaya, değirmen başladı çır çır dönmeye

Düşman düşmana küçük taş atmaz

Deptim keçe sivrittim külah oldu

Dolu testi su almaz

Dok ne bilir acın halinden

Dabanı güneşletti, sakalı yıldıza dikdi (Ölmek anlamında, ölüm )

Deliğine göre yama vurmalı

Dirgene dayanmayan porsuk harmana gelmez

Dadanmış kudurmuştan beterdir

Dert saklayanda kalır

Deniz suyu gibi ne içiliyu  ne geçiliyu

Dost dostun ayıbını yüzüne söyler

Dil bir kulak iki;bir söyle iki dinle

Deli ile getme yola, başına gelir türlü bela

Dertsiz baş sokuda daş

Dilden gelen elden gelse dağı dağ üstüne korlardı

Dilim seni dileyim dilim; dilim senden çektiğim hep acı zulum

Dığdının dığdısı;dış kapının düğdüsü

Deliye yel verirler;eline bel verirler

Deve ile bulgur yeme üstüne kusar

Emek olmadan yemek olmaz,

Güttüğü bir koyun,  ıslığı dağı tepeyi tutar,

İnsana güvenme ölür,  ağaca güvenme kurur,

Katranı kaynatmakla olur mu şeker,  cinsi bozuk olan cinsine çeker.

Sel ağzına yatma sel alır, 

tepe başına harman dökme yel alır,

Sinek pekmezciyi tanır,

Zemheri ya iti öldürür,  ya çiftçiyi güldürür
BİLMECELER

Bizde bir dudu var

Eğri büğrü budu var

Bize gelin görürsünüz

Güle güle ölürsünüz  (Kurbağa)
 

Gökten bir karpuz indi

Üçyüz altmış dilim şimdi

Otuz dilimi yenmedi emme

Geri yanı temam yendi  (Yıl, Ramazan orucu)
 

Ana bir kız doğurur

Ne ayağı var ne başı var

Kız bir ana doğurur

Hem başı var hem ayağı

(Tavuk, yumurta)
 

Geriden aldım çatmayı

Çığırın gelsin Fatma’yı

Kız nereden belledin

Kol kırıp göbek atmayı (Süpürge, süpürmek)
 

At durur arap biner (Sacayak, Kazan)

Ağız içinde dil, hadi bunu bil (Kaval)
 

Kolay gelsin ustalar, kurt iken kuş olmuş

Bağırsağını desteler (İpek böceği)
 

Bir oğlum var üç bacak;alır atar kucak kucak (Anadut)
 

Kepenek altında ak kuşlar (Dişler)
 

Yer doymaz, oturur kalkmaz, gider gelmez (Ocak, ateş, duman)
 

Bir yeri var yaydan eğri

Bir yeri var iğden doğru

Bir yeri var kazandan kara

Bir yeri var südden ağca  (Leylek)
 

Bir kabağı oyarlar

İçine dınıklağı koyarlar

Çok söyleme deli oğlan

Kulağını burarlar  (Ud)
 

Dizim dizim nar

Dizimecek kar

Uçtu setik kaldı dilber  (Saman, Buğday)
 

Osmancık’tan sandık gelir,

Sandıkçılar yapamaz,

İçlerinde boncuk gelir boncukçular dizemez,

Arasında mektup gelir değme katip yazamaz (Nar)
 

Geriden baktım akdaş gibi, yanına vardım sütlü aş gibi (Lahana)
 

Yarım kaşık duvara yapışık (kulak)
 

Hey hevayı hevayı

Yüksek yapar yuvayı

Marangozlar yapamaz

Kuyumcular dökemez (Örümcek)
 

Bir gücücük al yastık

İçine un bastık  (İğde)
 

Köy içinde cıngıllı çavuş (Bakraç)

TARİHTE ÇORUM’UN ÜNLÜ KİŞİLERİ
 
Ahmet Feyzi (1839-1909) : Çorum’da doğdu. İstanbul Beyazıt Medresesi’ni bitirdi.  Yargıçlık,  Müftülük yapmış ve Çorum’da 6112 kitaptan oluşan bir kütüphane kurmuştur.  Ehadis-i Mevzuat,  Redd-i Batıl,  Risalei Müntehebat,  Tahrir-i Mantık,  Şerh-i Kafiye,  Kanunu Arazi,  din,  edebiyat,  mantık,  hukuk alanındaki eserlerinden bazılarıdır.  Arapça ve Türkçe 30 kadar eseri Hasanpaşa Halk Kütüphanesinde bulunmaktadır.
 
Akşemseddin (1390-1459) :Asıl adı Mehmet Şemsettin’dir.  Osmanlı İmparatorluğunun büyük bir din bilgini ve aynı zamanda hekimdir.  Hacı Bayram Velinin öğrencisidir.  Fatih Sultan Mehmet’in arzusu üzerine arkadaşı Akbıyık  Abdullah ile İstanbul’un fethinde bulunmuş ve Türk ordusunun manevi gücünü artırmada büyük rol oynamıştır.
 
Aşıkpaşa  (1270-1333) :Tasavvuf terbiyesi ile yetişmiş olup,  Türk tasavvuf ve halk şairidir.  Garipname isimli eseri mevcuttur.
 
Aşık Paşazade (1392-1484): Sultan Çelebi Mehmet zamanında yaşamış olup, devrin savaşlarına katılmıştır. Osmanlı tarihinin canlı kaynağını teşkil etmiştir.  Meşhur Tarihi (Aşık Paşazade Tarihi) 1484 yılında yazmaya başlamıştır.
 
Baltacı Mehmet Paşa (1660–1712) : Adını 1711 yılında Prut savaşı ile duyurmuştur.  lll. Ahmet’in padişahlığı döneminde  ikinci defa Veziriazam olmuştur.  1712 yılında Limni adasında sürgünde iken ölmüştür.
 
Ebuss’ud Efendi (1490-1574): Şeyh Muhiddin Yavsi’nin oğludur.  1519’da İnegöl medresesi hocalığına atandı.  1527 yılında İstanbul Kadılığından sonra Osmanlı İmparatorluğuna 14. Şeyhülislam oldu.  Kanuninin devlet düzenini sağlayan meşhur kanunlarının hazırlanmasında büyük rolü oldu.  29 sene Şeyhülislamlık yaptıktan sonra öldü.
 
Elvan Çelebi (?-?): Babası ünlü Aşıkpaşa’dır. Elvan Çelebi 1352 yılında bir cami,  kendisi için yanına bir türbe,  bir tekke ve hamam yaptırmıştır.
 
Koyunbaba :Asıl adı Seyit Ali’ dir. Peygamberimizin torunu Hz. Hüseyin’in 7. oğlu Ali Rıza’nın 12. oğlu olduğu rivayet edilmektedir. Adı efsaneleşmiş bir evliyadır.  Evliya Çelebiye göre Hacı Bektaşi Veli’nin Halifesidir.  Mezarı Osmancık ilçesinde adıyla anılan türbededir.
 
Kul Mustafa :17. yy da Çorum yöresinde doğup yaşamış bir halk şairidir.  Değişik konularda şiirler yazdı.  Bunlar cönklerde dağınık halde bulunmaktadır.  Genç Osman adıyla anılan padişah II.Osman’ın öldürülmesi üzerine yazdığı destanlar dikkat çekicidir. Bu destanlar Çorum müsellimi Kurdoğlu Süleyman’ın önderliğinde Çorumluların Kapusuz ve başıbozuk tayfasıyla Düvenci ovasında yaptığı cengi dile getirir.
 
Şeyh Muhittin Yavsi (?-1516) :Babası Osmanlı müderrislerinden matematikçi astronom olan Ali Kuşçu’nun kardeşi Mustafa’dır.  İskilip,  Amasya ve İstanbul’da öğrenimini yaparak o zamanın Amasya valiliğini yapan ll. Beyazıt’a öğretmenlik yapmıştır.
 
Yusufu Bahri (?-1828): Mısır’a giderek büyük din bilgini Şeyh Murtaza’dan  hadis dersi almıştır.  Daha sonra Çorum’a yerleşmiştir.  Basılmamış Ata-i Feyyaz adlı eseri ile Dürrü Tahrir ve yazma eserleri vardır.
 
Hasan Paşa (Yedi-Sekiz Hasan Paşa) (1831-1902) : Abdülhamit zamanında Beşiktaş muhafızlığı yapmıştır.  Sultan Abdülaziz zamanında Alay Bey’i oldu ve Hasan Bey adını aldı.  Bir süre sonra paşalığa yükseldi.  Osmanlı-Rus savaşında Kafkas cephesinde büyük yararlılıklar gösterdi.  Çorum’u süsleyen saat kulesi ile depremde zarar gören Hıdırlık Camii’nin yerine yenisini yaptırmıştır.


     ÇORUM MUTFAĞI
 

Çatalaşı: Yeşil mercimek, yarma (kırık) ve soğan ile yapılır. Soğan tereyağında kavrulur. Üzerine nane eklenir. Su koyup kaynatılır. Mercimek ilave edilir. 20 dk. kaynatıldıktan sonra 3 bardak sıcak su ilave edilip, yarma eklenir. 20 dk. kadar kaynatılıp tuzu eklenir. Daha sonra bir müddet kısık ateşte bırakılıp servis yapılır.
 

Düğün Çorbası: Süzme yoğurt (torba yoğurt) yumurta ve unla iyice ezilip karıştırılır. Üzerine süt, tavuk suyu, yeterli miktarda ılık su ilave edilip kaynayıncaya kadar sürekli karıştırılır. Ayrı bir yerde iki yumurta, alabildiğince un yoğrulup açılır. Badem şeklinde kesilip tereyağında kızartılır. Pişmiş çorbanın üzerine dökülür. Ayrıca tereyağı ve kırmızı biber kızartılıp sos olarak üzerine dökülür ve sıcak servis yapılır.
 

Madımak: Adının türkülere konu olduğu  madımak; Orta Anadolu’nun  bilinen en eski yemeklerindendir.Madımak,  soğan,  bulgur,  tercihe göre pastırma veya çemen ile yapılır.  İnce ince kıyılan madımaklar yıkanır.  Soğanlar tereyağında kavrulur,  pastırma ilave edilir.  Sıcak su konulup kaynatılır ve en son madımak ve bulgur konularak pişirilir.
 

Keşkek:  Yarma,  et,  soğan ile yapılır.  Yarmalar akşamdan ıslatılır.  Tencerede soğan,  et,  kırmızı biber,  tuz,  tereyağı ile kavrulur.  Bir su bardağı sıcak su ilave edilir.  On beş dakika kaynatılır.  Yarma on su bardağı sıcak su ile birlikte tencereye ilave edilir.  Kaynayınca kapağı kapatılır kenarları hamur ile çerçevelenir.  Bir parmak sığacak şekilde delik bırakılır.  Kısık ateşte iki saat pişirilir.
 

 İskilip Dolması:  Pirinç, et, soğan ile yapılır. Islatılmış pirinçler tereyağında kavrulur.  Üzerine sıcak su eklenir,  dinlenmeye bırakılır.  Ayrı bir kapta et yağ ile kızdırılır.  Soğan ve sıcak su ilave edilir.  Et kaynayınca üzerine sacıyak,  bunun üzerine de tepsi yerleştirilir.  Haşlanan pirinçler bir bez torbaya konularak bu tepsinin üzerine konur. Tencerenin kapağı kapatılarak kapak kenarları hamurla sıvanır,  herhangi bir yerine bir parmak sığacak şekilde delik bırakılır.  ( Buhar çıkması için) Kısık ateşte dört saat  pişirilir.
 

Ortalık : Kuzunun pirzolalık yerinden yapılır.  Çatala gelecek şekilde kesilir,  tereyağında kızartılır.  Bir tencereye konup yanan közün içerisine yerleştirilip üzerine bir tepsi konur ve saç kapatılır. Susuz olarak pişirilir.
 

Çorum  Mantısı : İçleri kıyma konulup kapatılan mantılar tek sıra halinde bir tepsiye dizilir,  kısık ateşte kızartılır,  yoğrulmuş olan mantının hamurundan küçük bir hamur  açılıp kızaran mantıların üzerine kapatılır.   Salçalı,  tereyağlı,  et suyu ile hazırlanan sos bu hamurun üzerine dökülür.  Biraz kaynadıktan sonra üzerindeki yufka ters çevrilir. Daha sonra ocaktan indirilip bıçakla kesilir ve servis yapılır.
 

Tel Tel :  Un ağır ateşte kavrulur.  Su,  şeker ve limon tuzu kaynatılarak ağda yapılır.  Tepsi tereyağla yağlanıp ağda bu tepsiye yayılır.  Serin bir ortamda  dondurulur.  Tepsi ocağın üzerinde 2 dakika kadar ısıtılır.  Ağda rulo yapılarak tepsiden kaldırılır.  İki kişi ağdayı ellerine alıp sıkarak yumuşatırlar.  Yumuşayan ağda elle sıkılarak 65 kez çevrilir.  Tepsiye kavrulmuş un yayılır.  Ağda bu tepsinin içine konularak unla birlikte çevrilir. Saç teli kıvamına gelince tel tel olmuş demektir.  Kesilerek servis yapılır.
 

Gül Burma : Hazırlanan baklava hamurunun üzerine ıslak bez örtülüp yarım saat dinlendirilir.  Yumurta şeklinde parçalar alınıp üzerine nişasta serpilerek yufka şeklinde açılır.  Açılan yufkalar bir bez üzerinde hafif kurumaya bırakılır.  Daha sonra paralel kesilip içine ceviz konularak gül şeklini alacak şekilde burularak yağlanmış tepsiye dizilir.  Bu şekilde kuruması için bir gün bekletilir. Üzerine kızartılmış yağ dökülüp fırında kızartılır.  Hazırlanan şerbet sıcak olarak dökülür.
 

Çorum Baklavası (Lüle Baklava-Sıkma Baklava-Sıyırma)  : Baklava hamuru açılıp özellikle bu tatlı için kullanılan “oka” konur ve iki tarafından katlanır.  İki tarafından hamur sıkıştırılır ve iç kısım oluk şeklinde boş kalır.   Tepsiye dizilen baklavaları bir akşam bekletip kurutulur.  Daha sonra yağı ve şerbeti dökülüp,  üzerine ceviz serpilir.
 

Hasıda: Pekmez,  buğday nişastası,  sıvıyağ,  tereyağından yapılır. Su,  pekmez,  nişasta karıştırılır.  Sıvıyağ tavada kızdırılır.  Karıştırılan pekmezli nişasta tavaya yavaş dökülür,  karıştırılarak pişirilir.  Top top olmaya başlayınca üzerine kızdırılmış tereyağı dökülüp tahta karıkla ufaltılarak  karıştırılır.  Soğuk olarak servis yapılır.
 

Karaçuval Helvası : Un,  tereyağı,  pekmez şekerden yapılır.  Un tavada rengi koyulaşıncaya kadar karıştırılarak kavrulur, koyulaşınca tereyağı ilave edilip iyice yedirilir.  Kara pekmez,  toz şeker,  ceviz içi ve soğuk su birbirine karıştırılıp unun üzerine dökülür.  İyice karıştırılıp yumurta büyüklüğünde parçalar yapılır ve üzerine isteğe göre hindistan cevizi dökülür.